Norbert Kulpa

PIERWSZY POLSKI OKRĘT PODWODNY

PIERWSZY POLSKI OKRĘT PODWODNY

W dziewięćdziesiątą rocznicę wejścia ORP „Ryś” w skład polskiej floty

W sierpniu roku 2021 przypada dziewięćdziesiąta rocznica przyjęcia pierwszego okrętu podwodnego w barwy Polskiej Marynarki Wojennej (PMW). Na Okręcie Rzeczypospolitej Polskiej „Ryś” banderę podniesiono w dniu 2 sierpnia 1931 roku we francuskim porcie Nantes u ujścia Loary i doprowadzono go do Gdyni w dniu 19 sierpnia tego samego roku. ORP „Ryś” był udanym uniwersalnym podwodnym stawiaczem min stanowiąc wraz z dwoma bliźniaczymi jednostkami znaczącą część potencjału polskiej floty w nadchodzącej II wojnie światowej.

W pierwotnym 12-letnim planie rozbudowy polskiej floty Kierownictwa Marynarki Wojennej (KierMarWoj) z 1924 roku przewidziano zakup 12 okrętów podwodnych. Program ten potraktowany jako nierealny przez Ministerstwo Spraw Wojskowych (MSWoj) został szybko zredukowany przed końcem 1924 roku i przewidywał zakup (zamówienie) 9 okrętów podwodnych w tym 3 podwodnych stawiaczy min w ciągu lat 1925-1928. Plany te formułowano zgodnie z doświadczeniami flot podwodnych z okresu I wojny światowej, które dowodziły, że na jeden okręt podwodny operujący efektywnie na patrolu, przypada we flocie jeden w drodze oraz jeden w szkoleniu. Planowano więc 3 zespoły po 3 identyczne okręty podwodne.

Plan rozbudowy zaakceptowany przez ministra generała Władysława Sikorskiego zaowocował w dniu 11 grudnia 1924 roku powołaniem przez szefa KierMarWoj wiceadmirała Kazimierza Porębskiego „Komisji dla ustalenia typów łodzi podwodnych dla marynarki polskiej” pod przewodnictwem jego zastępcy kontradmirała Wacława Kłoczkowskiego. Określiła ona parametry taktyczno-techniczne dla planowanych do pozyskania dwóch typów okrętów podwodnych dla polskiej floty: małych okrętów torpedowych (670 ton wyporności nawodnej, 8 wyrzutni torped z 14 torpedami) i średnich uniwersalnych stawiaczy min (980 ton wyporności nawodnej, 6 wyrzutni torped z 10 torpedami, 30 min). Dodatkowo oba typy miały dysponować dużym promieniem działania (7-8 tys. mil morskich) i krótkim czasem zanurzenia (30 sekund). Komisja przeanalizowała także pięć ofert stoczni francuskich, brytyjskich i włoskich. Jako podstawę dla dalszych prac wybrano obiecujące projekty stoczni francuskich w Nantes i Hawrze. W latach 1925-1926 zapadły decyzje, aby umowę z Francuzami podpisać już tylko 3 minowe okręty podwodne, na tyle wystarczał francuski kredyt.

Początkiem trwającej do dziś epopei polskich okrętów podwodnych stało się więc podpisanie przez nowego szefa KierMarWoj komandora Jerzego Świrskiego w dniu 1 grudnia 1926 roku umowy na wykonanie trzech podwodnych stawiaczy min z Ferdynandem Fenaux, dyrektorem stoczni „Chantiers et Ateliers Augustin Normand” (CAAN) w Hawrze, która miała być przedsiębiorstwem wiodącym w projekcie. Niewielkie rozmiary prywatnej stoczni w Hawrze, brak mocy przerobowych (stocznia budowała właśnie podwodne stawiacze min dla marynarki francuskiej) oraz naciski lobby przemysłowo-bankowego powiązanego z rządem francuskim sprawiły, że miała ona dostarczyć projekt oraz dokumentację wykonawczą zamówionych okrętów, ale wybudować miała tylko jedną prototypową jednostkę (ORP „Wilk”). Pozostałe dwa okręty miały wykonać preferowana przez polskiego ambasadora we Francji Alfreda Chłapowskiego, powstała w czasie I wojny światowej „Chantiers Navals Française” (CNF) w Caen-Blainville (ORP „Żbik”) oraz wsławiona już budową wielkich okrętów wojennych dla marynarki francuskiej stocznia „Ateliers et Chantiers de la Loire” (ACL) w Nantes (ORP „Ryś”). Umowa z 1926 roku określała czas budowy pojedynczego okrętu na 29-33 miesiące i dodatkowo 3-4 miesiące na próby odbiorcze, których to terminów stocznie francuskie nie zdołały dotrzymać. Łączny koszt zamówienia ustalono na 31,7 mln złotych wg kursu walut z 1926 roku, co dawało średnio za jeden okręt około 10,6 mln złotych.

Projekt minowych okrętów podwodnych dla Polski oparto o założenia taktyczno-techniczne opracowane przez polskich ekspertów jeszcze w roku 1924 oraz (najprawdopodobniej) o dokumentację francuskich podwodnych stawiaczy min dla floty francuskiej typu „Saphir”  (Q145) o wyporności 761/925 ton (nawodnej/podwodnej), których całą serię stocznia „Chantiers et Ateliers Augustin Normand” w Hawrze budowała począwszy od roku 1926. Ich odpowiednio powiększony projekt stać się miał podstawą planów dla polskiej serii.

Który okręt był pierwszy?

Pierwszą stępkę pod podwodnym stawiaczem min położyła stocznia w Nantes w dniu 28 maja 1927 roku w obecności polskiego ambasadora we Francji Alfreda Chłapowskiego, aby po dwóch latach budowy w dniu 22 kwietnia 1929 roku zwodować okręt ochrzczony jako ORP „Ryś” przez Wandę Poznańską, żonę radcy polskiej ambasady w Paryżu, która później (w 1936 roku) została także matką chrzestną kontrtorpedowca „Grom”. Specjalnie na wodowanie kontrtorpedowca „Burza” oraz okrętów podwodnych „Wilk” i „Ryś” do Francji przybył w kwietniu 1929 roku szef Kierownictwa Marynarki Wojennej komandor Jerzy Świrski. Wprawdzie wcześniej został zwodowany ORP „Wilk” w dniu 12 kwietnia 1929 roku w Hawrze jako prototypowy okręt serii, ale doświadczona w budowie okrętów wojennych stocznia w Nantes pierwsza poradziła sobie z wyposażaniem „Rysia” i w dniu 2 sierpnia 1931 roku odbyła się na pokładzie „Rysia” uroczystość pierwszego (w dziejach) podniesienia polskiej bandery na okręcie podwodnym. Rozkazem ówczesnego ministra spraw wojskowych i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych marszałka Józefa Piłsudskiego z tego samego dnia włączono okręt w skład jednostek pływających floty. Natychmiast też tego samego dnia nie w pełni wyposażony ORP „Ryś” pod dowództwem kapitana marynarki Edwarda Szystowskiego wyruszył w rejs do kraju, wchodząc na polskie wody terytorialne w dniu 19 sierpnia 1931 roku jako pierwszy polski okręt podwodny. Załoga w dziewiczym rejsie rozpoczęła ćwiczenia i poznawanie okrętu, aby uniknąć kosztownego postoju w Nantes w oczekiwaniu na brakujące wyposażenie. Jednak nie udało się uniknąć powrotu „Rysia” do Francji w styczniu 1932 roku dla pobrania brakującego wyposażenia oraz z powodu defektów i usterek, które stocznia musiała usunąć. ORP „Ryś” wyszedł do Francji w dniu 6 stycznia 1932 roku i dopiero po powrocie z Nantes rozpoczął regularną służbę w składzie PMW. Jako drugi pod polską banderę trafił prototypowy „Wilk”, który musiał przejść dodatkowe czasochłonne próby odbiorcze dla okrętu wiodącego serii.

Gdy w Gdyni bazowały dwa okręty podwodne, rozkazem KierMarWoj z dnia 4 grudnia 1931 roku utworzono Grupę Łodzi Podwodnych (w Dywizjonie Minowców komandora porucznika Jana Stankiewicza) stanowiących zalążek polskich formacji i struktur dowódczych dla okrętów podwodnych. Grupą dowodził dowódca „Wilka” kapitan marynarki Aleksander Mohuczy, a od marca 1932 roku pierwszy dowódca „Żbika” komandor podporucznik Eugeniusz Pławski. W dniu 1 maja 1932 roku grupę przekształcono w samodzielny już Dywizjon Łodzi Podwodnych, przemianowany we wrześniu 1938 roku na Dywizjon Okrętów Podwodnych. Pierwszym jego dowódcą był w latach 1932-1936 wspomniany już komandor podporucznik Eugeniusz Pławski awansowany na wyższy stopień w roku 1933. Jednostka ta podlegała bezpośrednio dowódcy Floty i była odpowiednikiem pułku.

Tabela nr 1. Przebieg budowy i przyjęcia do służby okrętów typu „Wilk”

Opracowanie własne.

Załączona tabela zawiera daty potwierdzające fakt, że należy traktować „Rysia” jako pierwszy okręt podwodny w polskich barwach. W polskiej historiografii nie zdołano ustalić dokładnych dat położenia stępki „Wilka” i „Żbika”, ale uroczysty charakter tego aktu w Nantes wskazuje na to, że nad Loarą byli pierwsi. Tym niemniej, dla metryk okrętów najważniejsza jest data wodowania i „Wilkowi” pod tym względem słusznie należy się pierwszeństwo potwierdzające, obok zapisów umownych oraz zakresu przeprowadzonych prób odbiorczych, że należy go traktować jako okręt prototypowy serii. „Wilk” jest więc teoretycznie okrętem najstarszym, co nie zmienia faktu, że to „Ryś” jest pierwszym polskim okrętem podwodnym. Wielu autorów uważa jednak, że to wcześniejsza o 10 dni data wodowania „Wilka” daje mu prawo być traktowanym jako pierwszy polski okręt podwodny. Nie można się z tym zgodzić, gdyż wielokrotnie w dziejach przemysłu stoczniowego i flot zdarzało się, że zamówione i zwodowane już w stoczniach okręty nie były przejmowane przez marynarki zamawiające z różnych powodów – najczęściej okoliczności wojennych. Akt zwodowania okrętu nie może być więc traktowany równoznacznie z jego przyjęciem do danej floty, o tym decyduje moment podniesienia bandery oraz podpisanie odpowiednich protokołów zdawczo-odbiorczych.

Dodatkowo należy zauważyć, że w polskich opracowaniach pojawiają się różne błędne daty roczne wodowania „Żbika” począwszy od 1929 do 1931. Ten ostatni błąd jest tym bardziej widoczny, że zgodnie z zasadami opisu jednostek pływających, hasło w wikipedii jest zatytułowane ORP „Żbik” (1931). Błędu nie ustrzegł się nawet Jerzy Pertek w klasycznym opracowaniu „Wielkie dni małej floty” – w ostatnim X wydaniu za życia autora podano rok 1932 jako datę podniesienia bandery na „Wilku”, choć ten błąd można potraktować jako pomyłkę w druku nie zauważoną mimo dziesięciu wydań.

Okręt podwodny „Ryś”

Polskie podwodne okręty minowe miały prawie 78 metrów długości i wyporność wynoszącą 980 ton na powierzchni oraz 1248 ton pod wodą – należały do klasy dużych okrętów podwodnych, a załoga liczyła 54 ludzi. Uzbrojenie obejmowało 6 wyrzutni torped (4 na dziobie i 2 w aparatach obracalnych na kadłubie za kioskiem) z zapasem 10 torped, maksymalnie 40 min morskich (w dwóch wyrzutniach po pięć sztuk i w przedziale minowym zapas 30 min) oraz 1 działo kalibru 100 mm i 1 działko plot kalibru 40 mm zastąpione w 1935 roku przez zdwojone przeciwlotnicze najcięższe karabiny maszynowe kalibru 13,2 mm.

Po ostatecznym wejściu do służby w pełni wyposażonego „Rysia” w roku 1932, podjął on służbę w PMW, której przebieg jest opisany w wielu opracowaniach. W roku 1936 „Ryś” miał odbyć rejs szpiegowski pod Leningradem lub raczej Kronsztadem w Zatoce Fińskiej, podczas którego został zmuszony do wynurzenia przez jednostki sowieckie. Informacje o tym ujawniono dopiero po upadku PRL-u i wymagają jeszcze potwierdzenia, zwłaszcza fakt rzekomego skandalu dyplomatycznego towarzyszącemu temu incydentowi.

ORP „Ryś” wziął udział w obronie polskiego wybrzeża odbywając jeden (?) przerwany patrol bojowy w dniach 1-18 września 1939 roku, który można też traktować jako dwa patrole. Był jedynym polskim okrętem podwodnym, który w trakcie kampanii zdołał zawinąć na dwa dni (5-7 września 1939 roku) do helskiego portu wojennego dla naprawy uszkodzeń. Nie zdołał przejść do portów brytyjskich i został internowany w Szwecji. Wiosną 1940 roku istniały pewne szanse i nadzieje użycia trzech internowanych polskich okrętów podwodnych w operacjach przeciwsowieckich i przeciwniemieckich na Bałtyku, gdyby sowiecka agresja na Finlandię miała rozszerzyć się także na Szwecję, ale pod wpływem groźby alianckiej interwencji w Skandynawii, „wojna zimowa” zakończyła się w marcu 1940 roku. Po wojnie „Ryś” wrócił do Polski i pełnił służbę jeszcze w latach 1946-1955, a następnie został złomowany. Dzieje „Rysia” objęły więc 26 lat, z czego na służbę w PMW przypadło lat 15, a okres internowania i pobytu w Szwecji trwał prawie 7 lat. Niestety w warunkach bojowych jednostka służyła zaledwie 18 dni podczas trwającej prawie 6 lat wojny.

Na zakończenie warto przypomnieć, że ORP „Ryś” nie był jedyną jednostką podwodną o tej nazwie służącą na Bałtyku. W kwietniu 1916 zwodowany został w Rewlu (obecnie Tallin w Estonii) rosyjski okręt podwodny „Ryś” (ros. «Рысь») należący do typu „Bars” o wyporności 652/780 ton, uzbrojony w 2 działa kalibru 74 mm oraz jedno 37 mm, a także 4 wyrzutnie torped oraz 8 wyrzutni torped typu Drzewieckiego. W barwach floty rosyjskiej służył od listopada 1916 roku, biorąc udział w 6 patrolach bojowych do listopada 1917 roku, kiedy znalazł się w składzie Czerwonej Floty bolszewików. Po zakończeniu wojny domowej i interwencyjnej został przemianowany w dniu powołania do życia Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich 31 grudnia 1922 roku na „Bolszewik” (numer burtowy: 7), kiedy flota sowieckiej Republiki Rosyjskiej stała się flotą Związku Sowieckiego. We wrześniu 1934 roku przemianowany na „B-3”, a w dniu 25 lipca 1935 roku został staranowany i zatopiony na Zatoce Fińskiej podczas zderzenia z pancernikiem „Marat”. Zginęła cała załoga wraz z kursantami w liczbie 55 osób, natomiast sam okręt podniesiono z dna w tym samym roku, a nieużywany później kadłub złomowano dopiero w roku 1951.

Norbert Kulpa

Oddział Poznański

Stowarzyszenia Miłośników

Dawnej Broni i Barwy

Poznań, sierpień 2021 r.

ILUSTRACJE

Rysunek nr 1. ORP „Ryś” w 1939 roku

Udostępniony przez Grzegorza Nowaka

Fotografia nr 1. ORP „Ryś” na morzu w roku 1936

Widoczna załoga wachtowa i obsada działa 100 mm.

Ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego

Fotografia nr 2. ORP „Ryś” na redzie Gdyni

Doskonale widoczny proporzec Marynarki Wojennej na dziobie oraz mniej widoczna bandera na rufie. Fotografia wykonana przez Leonarda Durczykiewicza (1876-1934), prawdopodobnie na redzie Gdyni w latach 1932-1934, wydana w formie pocztówki.

Ze zbiorów Polona Digital Library

Bibliografia

Borowiak M., Stalowe drapieżniki. Polskie okręty podwodne 1926-1947, OW Almapress, wyd. III rozsz., Warszawa 2019.

Fontenoy P.E., An Illustrated History of Their Impact (Weapons and Warfare), ABC-CLIO, 2007.

Kosiarz E., Pierwsza wojna światowa na Bałtyku, Wyd. Morskie., Gdańsk 1979.

Nowak G., ORP Wilk, ORP Żbik, ORP Ryś, seria Okręty PMW nr 9, Edipresse, Warszawa 2020.

Pertek J., „Burza” weteran atlantyckich szlaków, Wyd. Morskie, Gdynia 1965.

Pertek J., Wielkie dni małej floty, Wyd. Poznańskie, wyd. X, Poznań 1987.

Rudzki Cz., Polskie okręty podwodne 1926-1969, WMON, Warszawa 1985.

Sutowski S., Okręty podwodne. Fantazja i rzeczywistość, WMON, Warszawa 1988.

blogrepublika.com/2016/04/14/12-kwietnia-1929-r-wodowanie-orp-wilk-pierwszego-polskiego-okretu-podwodnego/

dzieje.pl/aktualnosci/90-lat-temu-zwodowano-pierwwszy-polski-okret-podwodny-orp-wilk

fr.wikipedia.org/wiki/Ateliers_et_Chantiers_de_la_Loire

fr.wikipedia.org/wiki/Chantiers_de_la_Loire

graptolite.net/Facta_Nautica/PMW/Rys-Nantes-1.html pl.wikipedia.org/wiki/Okręty_podwodne_typu_Wilk

pl.wikipedia.org/wiki/ORP_Ryś_(1929)

pl.wikipedia.org/wiki/Polskie_okręty_podwodne

polskieradio.pl/311/6060/Artykul/1780272,ORP-Rys

ru.wikipedia.org/wiki/Рысь_(подводная_лодка)

starygdansk.cba.pl/index/orp-rys/

tech.wp.pl/w-polskiej-marynarce-wojennej-nigdy-nie-sluzyl-okret-zbudowany-w-polsce-6051782222197889g/2