Michał Palacz

Jarosław Łuczak

„Szabla 15 Pułku Ułanów Poznańskich z DARU MICHAŁA PALACZA dla Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego w Poznaniu„.

ZAMIAST WSTĘPU, refleksja

Nasze Stowarzyszenie jest ewenementem w skali POLSKI – naszej Ojczyzny. O Jego niekwestionowanej pozycji świadczy nie tylko dorobek naukowy i oświatowy (od 1957 roku), ale i korzenie sięgające roku 1933. Stowarzyszenie Miłośników Dawnej Broni i Barwy działa nadal. Ciekawe co o jego obecnej aktywności powiedziałby Hal Bregg z „Powrotu z Gwiazd” Stanisława Lema. Ja, póki co staram się animować aktywność naszej STRONY. Rozumiem, że muszą się na niej pojawiać ogłoszenia i klepsydry. Nie daję jednak zgody na to by były one dominujące. Postanowiłem wykorzystać czas FLAUTY-lipiec i sierpień, żeby uzmysłowić części mojego Koleżeństwa, że nie tędy DROGA. Strona Stowarzyszenia jest czytana. O zgrozo! – nie przez naszych Członków. Czy na przeszkodzie staje bariera elektroniczna.  Póki co nie dopuszczam, do swojego spektrum postrzegania, że przeszkodą jest WIEK. Dostrzegam też pęknięcia pokoleniowe i powiązany z nimi brak łączności intelektualnej pomiędzy miłośnikami broni i barwy skupionymi pod egidą naszego Stowarzyszenia. To jest kardynalny materiał do przemyśleń dla naszych GURU z Zarządu Głównego Stowarzyszenia. Sam nie jestem młodzieniaszkiem, ale się staram nadbiegać, czy nadążać, to nie wiem. Koledzy, ci którzy są w moim ścisłym kręgu wiedzą o czym piszę, należy napastować dobre umysły i pióra. Koledzy piszcie. To jest wartość dodana.

Krzysztof Czarnecki

Oddział Poznański

Stowarzyszenia Miłośników

Dawnej Broni i Barwy

Poznań, sierpień 2023 r.

SZABLA 15 PUŁKU UŁANÓW POZNAŃSKICH

Z DARU MICHAŁA PALACZA DLA WIELKOPOLSKIEGO

MUZEUM WOJSKOWEGO

Wielkopolskie Muzeum Wojskowe wielokrotnie nawiązywało w swej działalności naukowej, wystawienniczej, wydawniczej i popularyzatorskiej do polskich tradycji ułańskich. Wśród wielu cennych eksponatów posiada szablę 15 Pułku Ułanów Poznańskich. Ofiarował ją do zbiorów muzeum pan Michał Palacz ze Swarzędza, członek Poznańskiego Oddziału Stowarzyszenia Miłośników Dawnej i Barwy, jeden z najważniejszych kolekcjonerów broni białej w Polsce.

Michał Palacz. Fot. Jarosław Łuczak

Nasz darczyńca wzbogacił też wcześniej zbiory jasnogórskie. W ostatnich latach, w 2015 roku, ofiarował zespół szabel z XIX wieku jako wotum do sanktuarium Matki Boskiej Zwycięskiej w Klasztorze Paulinów w Brdowie, upamiętniając w ten sposób Wawrzyńca Palacza, jednego ze swoich przodków, który poległ w bitwie pod Brdowem 29 kwietnia 1863 roku. W 2016 roku ofiarował szpadę oficera gwardii przybocznej króla Stanisława Leszczyńskiego, księcia francuskiej Lotaryngii, do zbiorów Zamku Królewskiego w Warszawie.

Pan Michał Palacz należy też do największych darczyńców Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego – Oddziału Muzeum Narodowego w Poznaniu. Przyczynił się do wzbogacenia jego zbiorów rzadkimi orderami, odznaczeniami, odznakami, żetonami, orłami, oznakami, znaczkami i różnego rodzaju pamiątkami patriotycznymi.

Wśród szczególnych darów wymienić należy haftowaną Gwiazdę Orderu Orła Białego z XVIII wieku, pałasz kawaleryjski wz. 1908 z pochwą, Gwiazdę Naczelnego Komitetu Narodowego, Odznakę Internowanych II Brygady Legionów Polskich, zwieńczenie i 14 gwoździ pamiątkowych sztandaru 7 Pułku Artylerii Ciężkiej i proporczyk z lancy 17 Pułku Ułanów Wielkopolskich im. Króla Bolesława Chrobrego. Jego ostatnim darem jest kaseta z kilkudziesięcioma wyróżnieniami dotyczącymi udziału w zawodach jeździeckich por. Mieczysława Bukowskiego z 15 Pułku Ułanów Poznańskich.

W 2017 roku zdecydował się, także w imieniu nieżyjącej żony – Aleksandry, na ofiarowanie do zbiorów Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego zespołu trzydziestu szabel pruskich, francuskich, austriackich, angielskich, polskich i innych, pochodzących z okresu XVIII-XX w., o znacznej wartości materialnej i historycznej oraz broni drzewcowej z XV-XVI w. i miecza dwuręcznego z głownią płomienistą. To właśnie w tym zespole znajduje się wymieniona w tytule szabla 15 Pułku Ułanów Poznańskich.

W podziękowaniu za ten bezcenny dar muzeum przygotowało pokaz pozyskanej broni towarzyszący wystawie „Pod znakiem Orła Białego…” Wielkopolska, Śląsk, Pomorze – drogi do niepodległości 1918-2018, zorganizowanej przez Wielkopolskie Muzeum Wojskowe w ramach programu edukacyjnego Muzeum Narodowego w Poznaniu 1918-2018 „WOLNOŚĆ KOCHAM I ROZUMIEM”, realizowanego w ramach projektu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Niepodległa. Stulecie odzyskania niepodległości”. Uzasadnieniem wspólnej ekspozycji było przeświadczenie, że większość tych szabel to broń, których odpowiedniki mogły być używane w polskich powstaniach narodowych.

Wystawa trwała od 15 kwietnia 2018 do 24 marca 2019 roku. Drugą odsłonę daru udostępniono zwiedzającym w ekspozycji stałej muzeum w okresie od 13 kwietnia 2019 do 19 stycznia 2020 roku. Łącznie oba pokazy zwiedziły 34 604 osoby. Kuratorem był Jarosław Łuczak, jego asystentami: Wojciech Lorek i Leszek Rościszewski. W przygotowaniu pomagali też pozostali pracownicy Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego pod kierunkiem Henryka Ignysia.

Fragment ekspozycji. Na pierwszym planie szabla 15 Pułku Ułanów Poznańskich. Fot. Jarosław Łuczak

Wśród ofiarowanych szabel wyróżnia się niewątpliwie pruska szabla kawaleryjska wz. 1873 (Ulanensäbel M 73), która najprawdopodobniej przejęta została z zasobów stacjonującego od 1915 roku w Poznaniu 1 Pułku Królewskich Strzelców Konnych (niem. Königs-Jäger-Regiment zu Pferde Nr. 1) przez oddział kawalerii sformowany w pierwszych godzinach Powstania Wielkopolskiego 1918-1919. Już 28 grudnia 1918 roku przyjął nazwę Konni Strzelcy Straży Poznańskiej, Był bazą, na której 29 stycznia 1919 r. utworzono 1 Pułk Ułanów Wielkopolskich,. przemianowany 5 sierpnia 1920 r. na 15 Pułk Ułanów Poznańskich.

Szabla wz. 1873/1896, z pochwą. Fot. Jarosław Łuczak

Szable tego wzoru wywodziły się z pierwszych pruskich szabel kawaleryjskich wzorowanych na angielskich szablach lekkiej kawalerii wz. 1796. Wprowadzone w wojsku pruskim jako szable kawalerii wz. 1811 (Kavalleriesäbel M 11) charakteryzowały się przede wszystkim masywniejszym wyglądem w stosunku do pierwowzoru i grubszą głownią o zmienionym profilu. W międzyczasie wprowadzono podobną szablę dla artylerii konnej wz. 1848 (Artilleriesäbel M 1848). Szable ułańskie wz. 1873 odróżniały się przede wszystkim większą długością, brakiem wąsów przy rękojeści i pochwą z dwoma pierścieniami (ryfkami), z dołączonymi ruchomymi kółkami do rapci. Szable te przypinano do siodła przy tylnym łęku, najczęściej z lewej strony. W latach trzydziestych, podobnie jak inne wzory szabel, troczono pod tybinką, także po lewej stronie siodła.

Elementem wyróżniającym szabli 15 Pułku Ułanów Poznańskich jest napis bity wklęśle na jelcu rękojeści: „K M 15 PU 41 [?]”, potwierdzający używanie szabel ww. wzoru w Szwadronie Karabinów Maszynowych 15 Pułku Ułanów Poznańskich.

Szabla wz. 1873/1896, z pochwą. Zbliżenie z widocznym na jelcu napisem. Fot. Jarosław Łuczak

Pozyskana do zbiorów szabla posiada głownię stalową obustronne wklęsło szlifowaną  w jedną przygrzbietową bruzdę, sięgającą od obustronnie płaskiej nasady do obosiecznego pióra bez zaznaczonej ości. Na zastawie głowni, na lewej (wewnętrznej) stronie bita jest wklęśle nazwa wytwórni, widoczna we fragmencie: „…SOLINGEN”. Na jelcu, na tym samym boku, bite wklęśle numeratorem litery i cyfry „K M” „15 PU” „41 [?]”. Przy jelcu rękojeści, na głowni, znajduje się nakładka skórzana. Szabla ma rękojeść stalową, zamkniętą. Charakterystyczny jelec kabłąkowy posiada wydatne wybrzuszenie w górnej części (w tak zwane półstrzemię) i w nim podłużny otwór do przełożenia temblaka. Dolna część jelca jest elipsowata, zakończona łezką. Pośrodku kapturka w zwieńczeniu głowicy rękojeści znajduje się zanitowany koniec głowni, a  skrzydełka na bokach fartucha mocowane są jednym nitem. Trzon rękojeści jest drewniany, karbowany, obłożony czarną skórą (16 karbów) i w dolnej części, przy jelcu, ujęty nałożonym pierścieniem.

Pochwa także wykonana jest ze stali, z nałożonymi dwoma pierścieniami (ryfkami) z ruchomymi kółkami do przypięcia rapci. Wlot pochwy mocowany jest dwoma małymi wkrętami, a koniec wzmocniony profilowanym trzewikiem.

Wymiary: długość całkowita szabli z pochwą 104,7, długość szabli 96,5, długość głowni 83,3, długość bruzdy 56,5, długość pióra 26,8, szerokość maksymalna głowni 2,9, dł. rękojeści 13,3 (bez łezki); długość pochwy 90,7, długość trzewika 8,1, szerokość 4,4, szer. maksymalna pochwy 3,9, szerokość okucia wylotu: 4,4, maksymalna grubość pochwy 1,9.

Zachowany egzemplarz szabli posiada liczne wżery od korozji powstałej podczas przechowywania (ukrywania ?) w niekorzystnych dla metalu warunkach. Na pochwie widoczne są wgniecenia. Czyszczony materiałem ściernym znajduje się obecnie w stanie po konserwacji zabezpieczającej. Pomimo tego stanu zachowania jest dzisiaj niezwykle cenną i bardzo rzadką bronią polskich oddziałów kawaleryjskich.

Szable pruskie, zarówno artyleryjskie, jak i kawaleryjskie, używane były w Wojsku Polskim do wybuchu II Wojny Światowej jako szable wz. 1896. W 15 Pułku Ułanów Poznańskich do 1938 roku, do wprowadzenia polskiej szabli wz. 34, używane były przede wszystkim szable artyleryjskie wz. 1848/1896.

Ułani Szwadronu Ciężkich Karabinów Maszynowych 15 Pułku Ulanów Poznańskich, 1935-1938. Fot. z zasobów Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego

Inna szabla 15 Pułku Ułanów Poznańskich znajdowała się w kolekcji nieżyjącego już Juliusza Molskiego z Poznania. Oznakowana była napisem „3 SZ. 15. P. U. 65” (3 Szwadron 15 Pułku Ulanów, szabla nr 65). Według znanych z literatury bronioznawczej zestawień, w połowie 1938 roku w oddziałach znajdowało się jeszcze 23 536 szabel kawaleryjskich i artyleryjskich wz. 1896. Zachowały się tylko nieliczne egzemplarze.

Jarosław Łuczak

Oddział Poznański

Stowarzyszenia Miłośników

Dawnej Broni i Barwy

Artykuł ukazał się drukiem w czasopiśmie „Ułan Karpacki” nr 176, s. 95-100, wydawanym przez Stowarzyszenie „Ułana Karpackiego” w Poznaniu.